یداله هنری لطیف پور

مفهوم شهروند و شهروندی از مفاهیم مهم در تاریخ اندیشه سیاسی به شمار می رود. به علاوه شهروندی نوع غالب هویت سیاسی- اجتماعی و به عنوان یک پدیده مدرن از مولفه های محوری نظام های سیاسی دموکراتیک و شاخصی برای نشان دادن تحقق دموکراسی در یک جامعه مدرن است. دو مفهوم از شهروندی مبنای شکل گیری بسیاری از نظریه ها می باشد: مفهوم فردگرایی- لیبرال و مفهوم جمهوری خواهی- مدنی. ظهور قوانین اساسی که دست آورد مهم تحدید قدرت سیاسی و کم رنگ شدن یا برچیده شدن نظام های سیاسی خودکامه است، نقطه عطفی در نهادینه کردن و به رسمیت شناختن حقوق و امتیازات شهروندی است. با وقوع انقلاب اسلامی و آغاز روند نهادسازی، تلاش و اقدام برای تدوین قانون اساسی از جمله نخستین برنامه های نظام جدید به شمار می رود. در جریان تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حقوق و امتیازات اتباع به شکل مبسوطی مورد توجه و بحث قرار گرفت. در پژوهش حاضر ضمن مرور و مطالعه سیر تطور حقوق شهروندی در ایران معاصر با تکیه بر نظریه های مهم شهروندی( به ویژه توجه به رویکرد جمهوری خواهی به عنوان چارچوب نظری مختار پژوهش)، چگونگی فهم و تلقی نمایندگان مجلس بررسی و تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از مفهوم شهروندی مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه مطالعه نشان می دهد که اگرچه واژه و مفهوم شهروندی در مشروح مذاکرات تدوین قانون اساسی چندان ظهور و بروزی ندارد، با این حال بحث از حقوق ملت مورد توجه جدی خبرگان تدوین کننده قانون اساسی بوده است که نماد آن تدوین فصل مشبعی تحت عنوان حقوق ملت در قانون اساسی مصوب سال 1358 است. پژوهش حاضر نشان می دهد که بنیادهای معرفتی نمایندگان تدوین قانون اساسی به ویژه هستی شناسی و انسان شناسی آنان و نیز فضای فکری غالب و مسلط ناشی از پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر تعیین کننده ای بر فهم و تلقی ایشان از مفهوم شهروندی، حقوق ملت و مفاهیم بنیادینی نظیر آزادی، تساوی، شکنجه، تفتیش عقاید در پی داشته است. با وجود برداشت های مختلف درون مشروح مذاکرات که شرح آن ها آمده است، ما حصل نگرش خبرگان در اصول تصویبی ـ با توجه به ورود دیدگاه های انقلابی، سیاسی و فقهی که اقتضای عصر انقلاب بوده است ـ اغلب برداشت حقوقی و مدون، با عنایت به دیدگاه انقلابی بوده است.

این پژوهش برآن است که زمینه های پذیرش اندیشه های سلفی در مناطق جنوب شرق ایران را مورد بررسی قرار دهد. از جنبه های اهمیت این پژوهش می توان به همجواری استان های جنوب شرق کشور و نزدیک بودن فرهنگ و آداب و سنن مردمان این خطه با کشورهای همسایه(افغانستان و پاکستان)، همچنین واگرایی جمهوری اسلامی ایران با کشور عربستان و آمریکا در منطقه خلیج فارس که مروجان و حامیان مالی بسیار قوی این اندیشه ها هستند و طی سال های اخیر با حمایت های مالی گسترده و فراگیرخود سعی در ترویج این اندیشه در داخل ایران و ناآرامی مناطق مرزی جنوب شرق کشور را داشته اند اشاره کرد. 1- این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی و با شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت اسنادی کتابخانه ای واینترنتی ارائه گردیده است. برای بررسی علل گرایش جنوب شرق کشور به اندیشه های سلفی از نظریه گفتمان لاکلائو استفاده شده است. به زعم لاکلائو رواج و تسلط یافتن یک گفتمان ناشی از دو عامل است: اول قابلیت دسترسی یعنی در دسترس بودن گفتمان در زمینه و موقعیّتی که گفتمان دیگری خود را به صورت جایگزین نشان نداده باشد. دوم قابلیّت اعتبار، یعنی اینکه اصول پیشنهادی گفتمان باید با اصول بنیادین جامعه سازگار بوده و شان خود را در هماهنگی با آنها بدست آورد. براساس فرضیه پژوهش ما دسترس پذیری اندیشه های سلفی(همجواری با مناطق اهل سنت در کشورهای مجاور، تحصیل علوم دینی در کشورهای مزبور و عربستان، تبادلات مرزی مجاز و غیرمجاز و..) و زمینه فرهنگی(مذهب تسنن در منطقه) و قومی(قرابت قومی-مذهبی با کشورهای همجوار) موجب اقبال به سلفی گری در منطقه شده است. دستاورد پژوهش ما شناسایی عوامل گرایش مرزنشینان جنوب شرقی ایران به اندیشه های سلفی و ارائه راهکارهایی برای مقابله با تکثیر اندیشه سلفی گری در این مناطق است.

اختلافات علمای دینی در مواجهه با مسائل سیاسی همواره متفاوت بوده است و این اختلاف ریشه در مبانی علمی و دینی آن ها دارد؛ یکی از این اندیشمندانی که نظریات سیاسی او با دیگر علمای وقت متفاوت است طباطبایی است. از منظر او مفاهیم به دو دسته حقیقی و اعتباری تقسیم می گردد.مفاهیم حقیقی در مقابل مفاهیم اعتباری بوده و حکایت از نفس الامر می کند و مفاهیم اعتباری مفاهیمی است که انسان آن ها رابا توجه به نیازهای زندگی اعتبار می نماید مانند مفاهیمی چون ریاست، مرئوسیت، حکومت و.. بنابراین در نگاه ایشان مفاهیم سیاسی به مثابه مفاهیم اعتباری هستند که منشا آن خواست و وفاق عمومی است کما اینکه در بسیاری از ساختارها و قوانین سیاسی نوعی اعتبار دیده خواهد شد. سوال این پژوهش این است که اعتباری بودن مفاهیم اجتماعی و سیاسی چه تبعاتی را برای تفکر سیاسی در پی خواهد داشت و با توجه به اعتباری بودن آیا می شود نوع دیگری از سیاست را اعتبار نمود که حاصل گفتگو در جامعه بود و بین الاذهانی باشد یا خیر؟فرضیه این است که با توجه به اعتباری بودن مفاهیم سیاسی می توان به سمت مدل و قوانین سیاسی رفت که بین الاذهانی و گفتگویی بوده و تابع اکثریت جامعه باشد و با رعایت انصاف به سمت وضع قوانین عادلانه حرکت کرد. نتیجه آنکه با توجه به مبانی طباطبایی و اعتباری شمردن سیاست و همه حکومت ها، منطقی ترین نوع حکومت، حکومتی است که مبتنی بر اجماع و قبول همگان یا اکثریت جامعه است و این نوع مدل حکومت منصفانه ترین و عادلانه ترین نوع حکومت می باشد.

هدف این پژوهش بررسی تاثیرات نوسازی و شکل گیری نهادهای مدرن بر روند آگاهی روشنفکران در ایران عصر پهلوی است. توجه به روشنفکران و فضای معرفتی شان، همواره یکی از موضوعات مهم تاریخ اندیشه سیاسی است. روشنفکران در جهان سوم درگیر بحران هایی هستند که ارمغان عصر جدید است؛ ورود مدرنیته به جوامع سنتی، سازوکارهای معرفتی موجود در این جوامع را مورد تهدید قرار می دهد. چهارچوب نظری استفاده شده در این طرح بر جامعه شناسی شناخت و دستگاه مفاهیم برگرفته از ایده ذهن بی خانمان پیتر برگر مبتنی است. پرسش اصلی در این پژوهش این است که، تجدد آمرانه در عصر پهلوی و نهادهای برآمده از آن چگونه منجر به تکوین «بی خانمانی ذهن» به عنوان شکلی از آگاهی در روشنفکران ایران معاصر شده است؟ در ایران، مدرنیته در تمام ابعاد و به صورت فراگیر در عصر پهلوی در جریان بود که جامعه سنتی ایران و پیرو آن، فضای روشنفکری را در نوردید. شتاب در روند نوسازی و علاوه بر آن آمرانه بودن این تحولات در عصر پهلوی منجر به ایجاد سرگشتگی در فکر ایرانی شد. در عصر پهلوی به دلیل نوسازی های آمرانه که بیشتر شامل نهادها و حوزه های سیاست، اقتصاد،آموزش و فرهنگ بود، به سبب نبود مهارت ها و ابزارهای شناختی مناسب، تعارضات بسیاری در اذهان افراد و به طور خاص روشنفکران را ایجاد کرد؛ و علاوه بر اینکه آگاهی سنتی افراد دچار اختلال شد آگاهی مدرن نیز شکل نگرفت. به باور این پژوهش نوسازی و شکل گیری نهاد های مدرن در ایران روند آگاهی را تحت تاثیر قرار داد و علاوه بر اینکه آگاهی سنتی در مواجهه با مناسبات جدید فاقد کارایی بود، آگاهی مدرن نیز در راستای این نهاد ها جایگزین نشد. نتیجه اینکه ساخت جدیدی از آگاهی در اذهان ایرانی مستقر شد که نه سنتی بود و نه مدرن و در همان حال دوپاره و کژدیسه بود؛ بنابراین روشنفکران در ایران عصر پهلوی در مواجه با این وضعیت ناشناخته، دچار اضطراب شناختی شدند.. طرح پیش رو با مفاهیم این چارچوب به دنبال آزمونِ این فرضیه است که تجدد آمرانه منجر به تاسیس نهادهای مدرن در ایران شد و با ایجاد اضطراب شناختی و آلودگی شناختی به تکوین شکلی از آگاهی در روشنفکران ایرانی منتهی شد که می توان از آن با عنوان «بی خانمانی ذهن» یاد کرد. روش انجام پژوهش، توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر اسناد کتابخانه ای در دسترس است.

تحلیل و ارزیابی علل نافرجام ماندن پدیده تجدد و تجدد خواهی در ایران معاصر از مباحث جدی مورد مناقشه در بین محققان و صاحب نظران است. با ورود این پدیده به ایران، کلیه شئون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مردم تحت تاثیر قرار گرفت. انقلاب مشروطیت بارزترین پی آمد این پدیده مهم و سرنوشت ساز بود که شکل گیری آن تابع بسیاری از وقایع و اتفاقات پیش از انقلاب بود. در واقع کوشش های افرادی مانند عباس میرزا، قائم مقام، امیرکبیر و بسیاری از روشنفکران و علما در جهت نیل به تجدد و ترقی، به انقلاب مشروطه ختم شد، هر چند در نهایت انقلاب مشروطه هم مانند تمامی پروژه های تجدد خواهی به شکست انجامید. در این پژوهش تلاش گردیده است تا دلایل شکست پروژه تجدد خواهی در ایران مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و به این پرسش پاسخ داده شود که: از منظر اندیشه سیاسی چه نقدی به دیدگاه های موجود در باب شکست پروژه تجدد خواهی در ایران وارد است؟ در زمینه شکست تجدد در ایران دیدگاه های متفاوتی مطرح شده است. عمده این نظریات مشتمل بر دیدگاه اقتصادی، دیدگاه استبدای، دیدگاه استعماری، دیدگاه فرهنگ سیاسی و دیدگاه عامل اندیشه می باشد. در این پژوهش به بررسی دیدگاه های مورد نظر پرداخته شده و از منظر اندیشه سیاسی به نقد آن ها پرداخته می شود و نیز کفایت عامل اندیشه در پاسخ گویی به دلایل شکست پروژه های تجدد خواهی در ایران معاصر مورد بررسی قرار می گیرد.

نسبت اخلاق و سیاست از شمار مهم ترین مباحث در تاریخ اندیشه سیاسی است. اندیشمندان بسیاری از ابتدای تاریخ به نظریه پردازی در این زمینه همت گماشته اند. اهمیت این بحث از آن روست که همواره دولت ها و شهروندان را در مقام عمل در میانه ی دو نیروی متضاد از یک سو «اخلاق» و تمام فضیلت های مربوط به آن و از سوی دیگر «قدرت» و همه مسائل وابسته به آن در جدال و تکاپو قرار داده است. یکی از فیلسوفان برجسته عصر ما نیز که سال های متمادی در این مباحث قرار غور کرده، مصطفی ملکیان می باشد. پژوهش حاضر با طرح این سوال که تصور و تلقی ملکیان از امر اخلاقی چیست و این تصور چه تاثیری بر فهم و برداشت وی از نسبت اخلاق و سیاست نهاده است و با استفاده از روش تحلیل متن و روش اسنادی و کتابخانه ای، در پی یافتن پاسخ به این سئوال مهم، در اندیشه و آثار ایشان می باشد. یافته های پژوهش نشان می دهد؛ فهم و درک حداکثری حقیقت، تقلیل رنج و مرارت و زندگی نیکو و اخلاقی، رکن رکین اندیشه ملکیان به شمار می آید و برای تحقق این اهداف از هرچه سودمند است، می توان بهره مند گردید. یافته اصلی پژوهش این است که ملکیان در احوالات درونی خود فضیلت گرا بوده ولی در عالم سیاست به دلیل موضوعات خاصی که در آن مطرح می شود، نتیجه گرایی را می پذیرد، مشروط به اینکه حق هیچ فردی، پایمال نگردد. چالش اصلی اندیشه ملکیان حل تعارض بین پایبندی به فضیلت در عالَم اخلاق و پذیرش نتیجه گرایی در عالَم سیاست است.

این پژوهش بر آن است که تحول معنایی مفهوم آزادی را در عصر پیشامشروطه و نقش آن را در تحول اندیشه سیاسی ایرانی را با اتکا به چهارچوب نظری تاریخ مفاهیم کوزلک مورد بررسی قرار دهد. به باور کوزلک تحول مفاهیم نقشی دوران ساز دارند و آزادی اساسی ترین مفهوم در عصر جدید است و در اندیشه سیاسی جدید همه ی مفاهیم دیگر در پیوند با مفهوم آزادی طرح و معنا شده اند. آزادی در معنای جدید آن مفهوم نوظهوری در اندیشه سیاسی عصر جدید محسوب می شود که سابقه ورود و آشنایی ایرانیان با آن به عصر قاجار بر می گردد و در این میان آخوندزاده و طالبوف دو متفکری بودند که در مسیر آشنایی ملت با مفهوم آزادی و قانون تلاشهای زیادی کردند. پرسش محوری این پژوهش این است که طرح مفهوم آزادی در معنای جدید آن در اندیشه آخوندزاده و طالبوف چه تحولی در اندیشه سیاسی ایران ایجاد کرد؟ فرضیه ای که در پاسخ مطرح شد این است که طرح مفهوم آزادی در معنای جدید و تاکید بر آن در اندیشه منورالفکران ایرانی در عصر پیشا مشروطه منجر به تکوین اندیشه مشروطه خواهی ایرانی و شکل گیری امواج تجدد خواهی در ایران شد.

ابونصر محمد فارابی فیلسوف اسلام در آثار خود تمام موجودات را در یک سلسله مراتب خاصی قرار می دهد که در راس این سلسله مراتب خداوند قرار دارد. از اصلی ترین مباحث فارابی نفس و مدینه می باشد او بدون اشاره مستقیم به نسبت این دو مفهوم یک ارتباط معنا داری را بین آنها بر قرار می سازد. قبل از فارابی، افلاطون به این موضوع اشاره داشته به شکلی که او عدالت نفس را در گرو به درستی رفتار نمودن نیروهای مختلف نفس ( عقل، غیرت، شهوت) دانسته، همچنین عدالت در یک پولیس (شهر) را نیز در گرو به درستی رفتار نمودن و هماهنگی اجزاء مختلف پولیس (حکمت، شجاعت، خویشتن داری) می داند که به مانند یک نفس سالم باید وظیفه خود را به درستی انجام دهند. افلاطون دلیل این تناظر را به خاطر صفت های نفوس آن شهر می داند که به کلیت پولیس سرایت کرده است فارابی نیز این نسبت و ارتباط بین نفس و مدینه را چنین نشان می دهد که یک نفس سالم و یک مدینه سالم (مدینه فاضله) مجموعه ای کامل و منظمی هستند که در سایه رئیس مجموعه خود که (بالاترین توانائی را بین اعضای مجموعه دارا می باشد.) در یک هماهنگی کامل به دنبال هدف متعالی (سعادت) حرکت می کنند. فارابی معتقد است همانگونه که نفوس از بدترین آن تا عالی ترین آن که فیلسوف یا نبی می باشد در یک سلسله مراتب قرار می گیرد واین نفوس قبل از حرکت به سوی سعادت باید در یک وضعیت سالم قرار داشته باسند. همچنین مدینه هایی که فارابی از آنها بحث می کند نیز از بدترین تا عالی ترین آن که مدینه فاضله می باشد در یک سلسله مراتب قرار می گیرند که مدینه نیز مانند نفس قبل از حرکت به سوی سعادت باید در یک وضعیت سالم قرار گیرد. که فارابی چنین مدینه ای را مدینه فاضله می نامد.

در عصر قاجار گسترش مراوده ایرانیان با غرب و مشاهده پیشرفت های غرب جدید، اندیشمندان ایرانی را به پرسش از علل و اسباب عقب ماندگی کشور از کاروان شتابان تجدد واداشت. نتیجه این رویارویی و گسترش روحیه ترقی خواهی در اذهان ایرانیان در جنبش مشروطه به بار نشست. اما از آنجا که طی سده های متمادی، سنت، حرف نخست را در همه عرصه های زیست مردم ایران می زد و نیروهای اجتماعی سنت گرا و حافظان وضع موجود از نعمت های این خوان گسترده بهره مند می شدند این اندیشه نوگرایی به موانع سرسخت فراوانی برخورد کرد. در کنار این عوامل داخلی، فشار دولت های بیگانه و پیشامدهای بین المللی نیز سنگی دیگر بر پای اندیشه مشروطه خواهی در ایران شدند آنچانکه متفکران صدر مشروطه با مشاهده نتایج غیرقابل باور آن، در راه پیموده شده دچار تردید شدند و با کنار گذاشتن آرمان های انقلاب مشروطیت و در راستای نجات کشور از گرداب بحران های متعدد به حکومتی مقتدر گرایش پیدا کردند. اهمیت بررسی زمینه های اجتماعی زایش اندیشه پسامشروطه در ایران بر پایه روزنامه کاوه ؛ به عنوان پرسش اصلی پژوهش روبرو ، در این است که تلاش می شود با بررسی زمینه ها به تبیین علل این چرخش بزرگ فکری که بر همه جوانب زندگی ایرانیان حتی تا کنون تاثیرگذار بوده پرداخته شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد شرایط اجتماعی ایران پس از انقلاب مشروطه و گسترش ناامنی و بی ثباتی سراسری، خشکسالی و قحطی، متفکران معاصر آن انقلاب ره به رویگردانی از اهداف انقلاب و پس از آن، حرکت بسوی ایده های اقتدارگرایانه سوق داد.

هدف از این پژوهش بررسی دیرینه شناسانۀ نظام دانایی آستانۀ تجدد در ایران است. این پژوهش با رهیافت فوکویی به بررسی نخستین رساله ها و سفرنامه های عصر پیشامشروطیت می پردازد. به طور مشخص پرسش ما این است که پس از رویارویی ایران با تجدد غربی، تمدن ایرانی از جنبه نظام های معرفتی در چه وضعیتی روزگار می گذراند و منطق حاکم بر نظام دانایی در این دوران با کدام یک از اپیستمه ها ی مورد نظر فوکو تطابق دارد؟ بر اساس یافته های پژوهش حاضر، شکست ایران در جنگ های ایران و روس نخستین بحران ژرف در وجدان ایرانی و تکوین آگاهی از آن را ایجاد کرد و زمینه ساز پیدایش فکر تغییر و ضرورت ایجاد اصلاحات در ایران شد؛ اما این تحول منجر به گسستی بنیادین در نظام های معرفتی ایران نشد. در غرب، با تجدد، انقلابی کپرنیکی در فضای معرفتی رخ داد، در مقابل اگرچه در عصر قاجاریه اندیشۀ تجددخواهی در میان نخبگان رواج پیدا کرد، اما آنها تصور روشنی از الزامات معرفتی تجدد پیدا نکردند و در بنیان های اندیشۀ سنتی رخنه ای ایجاد نشد. با کندوکاش در رساله ها و سفرنامه های این دوران می توان دریافت که اپیستمۀ این دوران به لحاظ الگوی معرفتی بیشتر با اپیستمۀ ماقبل کلاسیک معرفی شده از جانب فوکو تطابق دارد. اگرچه این اپیستمه در مواجهه با تجدد غربی ترک برداشت و اندیشه دچار بی قراری شد، اما تداوم حیات این اپیستمه ناممکن نشد. بدین سان، تحولی اساسی در مبانی نظری و نظام دانایی صورت نگرفت و تجربۀ ناگهانی و ناخواستۀ تجدد ایرانی به مقاصد خود نائل نشد.

یکی از مسائل بسیار مهم در حوزه ی اندیشه ی سیاسی اسلام، تحلیل و بررسی و فهم دقیق و عمیق میراث اندیشه ایِ اسلام و امکان ها و ظرفیت های سیاسی آن است. این پژوهش در پی بررسی و پاسخ به این پرسش است که نهج البلاغه و خاصه متن عهدنامه مالک اشتر به عنوان یک متن شاخص در میراث فکری اسلام و ایران در ذیل کدام یک از گونه ها و صورت بندی های اندیشه سیاسی قرار می گیرد. بر طبق چارچوب نظری اروین روزنتال، اندیشه سیاسی اسلام به سه گروه فلسفه سیاسی، شریعتنامه و سیاستنامه تقسیم بندی می شود. ویژگی مهم فلسفه سیاسی تاملات عقلی، شریعتنامه تکیه بر قرآن و سنت و سیاستنامه توجه به حفظ قدرت است. هر چند اکثریت علما و فقهای مسلمان و شیعه، نهج البلاغه را در ذیل شریعت نامه ها آورده اند و کمتر آن را به مثابه یک متن اساسی سیاسی در حوزه ی اندیشه سیاسی مورد توجه قرار داده اند و از آن تنها به عنوان منبعی فقهی و یا کتابی حدیثی و روایی استفاده کرده اند اما پژوهش حاضر به دلیل وجود مفهوم مهم سیاسی رعایت مصلحت عمومی، عهدنامه را یک سیاستنامه به حساب می آورد که خطابی است به حاکم به جهت حفظ قدرت و آیین نامه ای برای آموزش هنر حکومت کردن است. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻪ و زﻣﯿﻨﻪی ﺻﺪور عهدنامه ﻣﺎﻟﮏ اﺷﺘﺮ و دﻗﺖ در ﮐﻼم و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ آن ﻓﺮﻣـﺎن و ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻋﺪاﻟﺖﻣﺤﻮر و ﻇﻠﻢ ﺳﺘﯿﺰاﻧﻪی ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﺳﯿﺮه ی امام علی(ع) ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ سیاست ﻣﻄﻠﻮبِ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﻤﺎﻧﺎ سیاست ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤـﻮﻣﯽ اﺳـﺖ. سیاستیﮐﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ی آﻣﺮه ای ﺑﭙﻨﺪارد ﮐـﻪ ﺗﺤـﺖ ﻫـﯿﭻ ﺷـﺮاﯾﻄﯽ ﻧﻤـﯽﺑﺎﯾﺴـﺖ ﻧﻘﺾ ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺧﻼف آن ﻋﻤﻞ ﺷﻮد. ﻋﺪاﻟﺖ، ﻗﺎﻧﻮنﮔﺮاﯾـﯽ ﯾـﺎ ﻫﻤـﺎن ﺷـﺮﯾﻌﺖمداری، ﺷـﻮرا، ﻣﺪارا و ...، ﺟﻤﻠﮕﯽ اﺑﺰارﻫﺎ و ﻓﻨﻮﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ همگی شان ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﻤﺎﯾﺰی ﺑـﻪ ﻣﺼـﻠﺤﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ که این مهم در جای جای توصیه ها و فرازهای عهدنامه قابل استنباط است.

یکی از دوره های مهم در سنت و میراث اندیشه ای اسلام، دوران میانه است. در این دوره سنت عرفانی و فلسفی از غنا و نفوذ گسترده ای برخوردار می باشد. یکی از شخصیت های استثنایی و برجسته در میراث و تاریخ تفکر ایرانی ـ اسلامی در این دوره، ابوالمعالی عبدالله بن محمد ملقّب به عین القضات است که به دلیل غلبه رویکرد ادبی و عرفانی، عموم پژوهش های صورت گرفته در خصوص شناخت و فهم اندیشه وی وجه ادبی، تاریخی و زیبا شناختی داشته است. از این رو پژوهش حاضر در چارچوب نگرش پارادایمی در پی خوانش متفاوتی از متن عین القضات همدانی می باشد. قاضی به عنوان شخصی که نسبت به اوضاع و بحران های موجود در عصر سلجوقی، حساسیت به خرج داده است، آثاری را پدید آورده که از ظرفیت های انتقادی و هنجاری قابل توجهی برخوردار هستند . از آن جا که انتقادی بودن آرای یک نویسنده می تواند بر سیاسی بودن اندیشه وی اشاره داشته باشد؛ در این پژوهش تلاش بر این است که با استناد به شواهد و داده های موجود در متن اندیشه عین القضات همدانی دلالت ها و تضمنات سیاسی اندیشه او ، مورد استنباط و استخراج قرار بگیرد.

چکیده: نهج البلاغه میراثی ماندگار در اندیشه ی سیاسی شیعه به شمار می آید، که در برگیرنده ی آراء و اندیشه های امام علی(ع) می باشد. در این کتاب می توان نقطه نظرات و راهکارهایی را که امام در خصوص سیاست و حکمرانی اِعمال نموده اند را مشاهده نمود. این ساز و کارها ریشه در نوع نگاه حضرت به انسان و جهان هستی دارد. از منظر امام انسان موجودی مختار و آزاد خلق شده، که به وسیله ی سیاست در مسیر کمال و سعادت قرار می گیرد. با توجه به این نگرش، انسان هنگامی که در جایگاه قدرت قرار می گیرد، بیشتر در معرض فساد و لغزش واقع می شود. از این رو امام علی(ع) با ارائه ی سازو کارهایی قدرت سیاسی را تحدید و مورد کنترل و نظارت قرار می دهند. حضرت از دو روش به این امر مبادرت می نمایند: 1- ساز و کارهای درونی کنترل قدرت که شامل: تقوا، عدالت، فقاهت و امانت دانستن قدرت می باشد.2- ساز و کارهای بیرونی کنترل قدرت که عبارتند از: تقسیم قدرت و ایجاد صنوف متخصص، ایجاد رویه های نظارتی توسط عموم مردم و استفاده از تقسمات جغرافیایی. با نگاهی به جریان تحولات رخ داده در اندیشه ی سیاسی، می توان شکوفایی تدریجی اندیشه را مشاهده نمود. راهکارهای ارائه شده در هر برهه از تاریخ نیز موید این نکته می باشد. با توجه به اتفاقات به وجود آمده بعد از رنسانس، تاریخ و محل ارائه ی نظریات کنترل و تحدید قدرت سیاسی به صورت مدون به دوران مدرن غرب بر می گردد. در این دوران با تغییرات به وجود آمده در نوع نگرش به انسان و جهان هستی، ساز و کارهای ارائه شده توسط اندیشمندان علوم سیاسی نیز دچار دگرگونگی شده و با تغییرات بنیادین مواجه شد. این تغییر روند باعث شد نحوه ی نگرش به میراث نیز تحولاتی را تجربه نماید. بدین منظور میراث مورد بازخوانی قرار گرفته و نکته های مفید آن مورد استفاده قرار گرفت. از نکات ضروری قابل بیان ارائه ی ساز و کارهای موثر و بر گرفته از فرهنگ و رسوم مردم در سرزمینها می باشد. با توجه به خاستگاه ساز و کارهای ارائه شده در غرب عدم مطابقت این راهکارها با دستورالعملهای سیاسی شیعه مشخص می باشد. بدین جهت لازم است این راهکارها ابتدا از میراث اقباس شده و آنهایی را که از قابلیت انطباق با روشهای نوین سیاسی برخوردار می باشند مجدد مورد بررسی قرار داد. در این پژوهش سعی شده است با نگاهی به آراء امام علی(ع) درکتاب نهج البلاغه ساز و کارهای مد نظر حض

علی شریعتی از شخصیت های تاثیر گذار در تاریخ معاصر ایران به شمار می رود.نقش وی در شکل دهی به اذهان وافکار نو اندیشان دینی،بسیج نسل جوان دهه 50 وزمینه سازی انقلاب اسلامی ایران درسال 1357 غیرقابل انکار ب می باشد. ایشان یکی از مهمترین نظریه پردازان اسلام سیاسی چپ در ایران واز چهره های مشهور اسلام سیاسی درجهان اسلام به شمار می رود. شریعتی ضمن آشنایی با آثار فرانتس فانون متفکرومبارزبرجسته قرن بیستم بعضی از آن ها را به فارسی ترجمه کرد.ازاین منظر ضمن الگوپذیری از انقلاب الجزایر،تحت تاثیر افکار و اندیشه های فانون قرارگرفت.به گونه ای که در تفکر این دو اندیشمند مفاهیم مشابهی چون "انقلاب وانقلابیگری، مبارزه، استعمار، پسااستعمار، تبعیض نژادی،بازگشت به خویشتن،ازخودبیگانگی وغرب زدگی، دین ومذهب، ملی گرائی، مارکسیسم و..." دیده می شود. موضوع پژوهش بررسی تاثیر اندیشه های فرانتس فانون براندیشه سیاسی-اجتماعی علی شریعتی است. به همین دلیل با استفاده از چارچوب نظری بینامتنیت و روش ژرارژانت نقاط اشتراک اندیشه های فانون وشریعتی موردبررسی قرارگرفت و درنهایت مشخص گردیدکه با وجود تاثیر پذیری شریعتی از اندیشه های فرانتس فانون، بستر وزمینه های فرهنگی موجود موجب شده است تا تفاوت هایی در اندیشه این دو اندیشمند به وجود آید و آن تفاوت در بعد اسلامی و گرایشات مذهبی و شیعی و نگاه توحیدی دراندیشه های علی شریعتی می باشد.

داعش با الهام و استفاده از اندیشه های نظریه پردازانی همانند سیدقطب و عبدالسلام فرج با اقدامات خشونت بار و گسترده خویش و استفاده از وضعیت سیاسی و اجتماعی بحرانی کشورهای عراق و سوریه، باعث ناامنی در منطقه و تهدیدی برای سایر نقاط جهان شده است. این گروه با اعمال وحشیانه خود مرتکب جنایات فجیع بسیاری شده است(مساله). این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش است: گفتمان نوسلفی چه نقشی در شکل گیری پدیده داعش داشته است؟(سوال) به نظر می رسد هژمونیک شدن گفتمان نوسلفی در جریان های افراطی با دال های برجسته ای همچون جهاد، تکفیر، خلافت، نفی عقل گرایی و نص گرایی عرصه را برای ظهور داعش فراهم ساخته است(فرضیه)؛ از این رو، تحلیل رابطه مستقیم گفتمان نوسلفی گری و داعش، مقصدی در خور توجه است(هدف). پژوهش حاضر درصدد است با اتکا به تحلیلی گفتمانی لاکلا و موف(روش) توضیح دهد که چگونه داعش با مفصل بندی دال هایی همچون جهاد، تکفیر، نفی عقل گرایی و نص گرایی با دال مرکزی احیای خلافت اسلامی در پی اسطوره سازی و هژمونیک کردن قدرت خویش در منطقه است. داعش خود را پاسخی به بحران های جوامع اسلامی می داند و درصدد احیای دوران عظمت و شکوفایی اسلامی است. داعش در نشریه سازمانی خود دابق، پنج مرحله اصلی را برای برپایی اسلام معرفی می کند: هجرت، جماعت، سرنگونی طاغوت، تمکین و خلافت. همه گفتمان ها هویت خود را از غیریت سازی به دست می آورند، گفتمان داعش نیز هویت خویش را از ضدیت و غیریت با شیعه به دست می آورد. موضع داعش در ضدیت با شیعیان به آموزه های ابومصعب الزرقاوی، رهبر القاعده عراق و پدر معنوی داعش باز می گردد. این نوع گفتمان، منجر به این می شود که داعش به بهانه ی تکفیر افراد بسیاری از مسلمانان و غیر مسلمانان را به طرز وحشیانه ای به قتل برساند. در نتیجه، گفتمان داعش با ترسیم دنیای آرمانی خویش و استفاده از دال های برجسته ای همچون جهاد، تکفیر، خلافت، نفی عقل گرایی و نص گرایی خود را مصداق یک دولت و حکومت ایده آل می پندارد که در صدد بازسازی نظام و جامعه به سبک سلف صالح(صحابه، تابعین، تابعین تابعین)می باشد (یافته).

این پژوهش بر آن است که با واکاوی جنبه ها و مولفه های اندیشه ایران شهری، تداوم این جنبه از میراث اندیشه ایرانی در اندیشه سیاسی دوران اسلامی را مورد پژوهش قرار دهد. به طور مشخص پرسش اصلی ما در این پژوهش این است که مولفه های اندیشه ایرانشهری چیست و این اندیشه در عصر اسلامی چه سرنوشتی پیدا کرد؟ فرضیه پژوهش این است که مولفه هایی از اندیشه سیاسی ایران باستان در اندیشه سیاسی عصر اسلامی قابل بازیابی است و بر این اساس می توان از تداوم اندیشه سیاسی ایرانشهری در اندیشه سیاسی عصر اسلامی سخن گفت. قلمرو این پژوهش به طور مشخص «سیاست نامه» خواجه نظام است که به باور این پژوهش مولفه های اندیشه ایران شهری در آن به نحو بارزتری نمود یافته است. به طور کلی اندیشه ایرانشهری یک مجموعه کم و بیش منسجمی از مولفه های فکری است که بنیان نظری و قوام بخش نهادهای سیاسی در ایران را فراهم می کرد و می توان آن را در موارد نظام اعتقادی شامل فرمانروایی الهی، نظام اخلاقی ارزشی ـ شامل نظم کیهانی یا اشه،نظام سیاسی ـ اجتماعی که برخاسته از اصل وحدت وسیاست و نظریه فر مانروایی الهی دسته بندی کرد. این اندیشه مبتنی بر خدا شناسی و هستی شناسی ویژه ای مانند نبرد کیهانی خیر و شرّ میان اهورا مزدا و اهریمن و نظم کیهانی عالم هستی به نام اشه و شهریاری نیک اهورا مزدا می باشد. اندیشۀ سیاسی ایرانشهری بر مبنای این نظم کیهانی به شاه آرمانی می اندیشدکه وظیفه دارد به نبرد با شرّ در زمین بپردازد و نظم و امنیت را برقرار و شهریاری نیک را با توجه به فرّۀ ایزدی که در او وجود دارد و بر اساس خرد، عدل و شجاعت و نژاد پاک و وحدت دین و سیاست به پا دارد. به نظر می رسد که خواجه نظام الملک در کتاب «سیاست نامه» به برخی از مبانی اندیشۀ ایرانشهری مانند توامان بودن دین و سیاست و فرمانروایی الهی پادشاه، دادگری، آبادانی اشاره کرده است.

این پژوهش بر آن است که وضعیت معرفتی استقرار یافته در تمدن ایرانی در طی تجربه ی خاص این تمدن در مواجهه با غرب متجدد را مورد بررسی قرار دهد. در عصر جدید که تجدد حوالت تاریخی تمام تمدن های کره خاکی شده است و تمدن های باستانی نظیر ایران نیز ناخواسته و نابهنگام در مغناطیس مناسبات تجدد قرار گرفته اند، این تمدن ها وضعیت مجهولی در نسبت با سنت تاریخی خود و نیز تجدد غربی یافته اند که با وجود اهمیت تعیین کننده آن کمتر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. به سخن دیگر تمدن ایرانی ـ اسلامی به عنوان تمدنی باستانی و غیر غربی با وجود آنکه صاحب گذشته تاریخی تمدنی سترگ است، از آنجا که بیرون از مدار اولیه تجدد قرار داشته و بعدها با جهان گیر شدن تجدد در مناسبات عصر جدید ادغام شده است گرفتار چنین وضعیت پیچیده ای شده است که به باور ما باید مورد تامل و پژوهش قرار بگیرد. این وضعیت میانه ای که حاصل ترکیب سنت و مدرنیته است شکل یافته از دو دسته عناصر است ؛ عناصری که از یک سو از سنت تاریخی خود به ارث رسیده و در سوی دیگر عناصری که از ناشی از الزامات جهان متجدد کنونی در طی فرایند نوسازی به آن تحمیل شده است. به طور مشخص پرسش ما این است که چنین تمدنی از جنبه نظام های معرفتی در عصر جدید در چه وضیعتی روزگار می گذراند و کیفیت کنونی تفکر در این کشور نسبت به کشاکش موجود میان سنت تاریخی خود و جهان جدید به چه نحو است؟ ما این پرسش را در این پژوهش با اتکا به آثار داریوش شایگان مورد کنکاش قرار می دهیم.

شهید سید محمد باقر صدر یکی از اندیشمندانی بود که در دوران زندگی خود، نظریات سیاسی وی دچار تحول و تطور شد. ایشان در طول 47 سال زندگی خویش به سه نظریه مهم سیاسی دست یافته است.1 . حکومت انتخابی براساس شورا 2. ولایت انتصابی عامۀ فقیهان و 3. خلافت مردم با نظارت مرچعیت. نوآوری های ایشان در عرصۀ مطالعات جدید اندیشۀ سیاسی و دیدگاه های حکومتی شان، سهم مهمی در ساحت نظری و تئوریک تفکرات سیاسی تشیع در 50 سال اخیر دارد. تفکر ایشان در سایۀ تاثیر تحول بزرگ انقلاب اسلامی، عامل تحرک و حرکتهای سیاسی در جامعۀ شیعی عراق تا به امروز بوده است. مطالعۀ بینامتنی آثارشان نشان می دهد که تطور منابع فکری شان در تحول تئوریهای ایشان موثر بوده است.

موضوع شکل گیری تمدن ها و اوج و افول آنها از مباحث مهم حوزه اندیشه های سیاسی و فرهنگی است. این که تمدن ها چگونه شکل می گیرند و استمرار می یابند سوالی است که بسیاری از جمله ابن خلدون سعی کرده اند به آن پاسخ دهند.

اهتمام فارابی در نظام معرفتی خویش، انسجامی یکپارچه، بین مسائل بوده است. در این نظام، موجودات در سیر نزولی شان دارای تسلسل هرمی استوار و رابطه علی قاطعی هستند. بر این اساس،ویژگی های اصلی نظام معرفتی وی، قانون مندی، غایت گرایی،کل گرایی، سلسله مراتبی و کثرت گرایی می باشد. در این نظام، زبان عنصری برجسته، که زمینه ساز تحول و رشد جوامع و عاملی مهم در تبادل فرهنگی است، مطرح می شود. به واقع، توجه وی به عنصر تبادل فرهنگی، نتیجه یک سری مشکلات فکری و زبانی آن دوران بوده است. لازم به ذکر است وی از دو واژه «فرهنگ و جامعه » استفاده نکرده و معادل این کلمات بر اساس شواهد قرآنی و زبان عربی و آثار فلسفی بر جا مانده از وی، « ملت و امت » می باشد. از نظر وی، امت یا جامعه عبارت است از هر جامعه بشری که بر طبق فطرت و قرایح ذاتی خویش برای نظام زندگی و همزیستی خود، رسوم و آداب و قوانین و آیین های ویژه، متناسب خلقت و سرشت و رشد اندیشه خویش ساخته و پرداخته باشد. در نگاه معلم ثانی، ملت یا فرهنگ نیز عبارت است از مجموعه قوانین و قواعد نظری و عملی با زیربناهای فلسفی برای تعلیم و تادیب عمومی و سوق دادن آنان به سوییک زندگی سعادت بخش در پرتو تعلیم آنها به عموم افراد یک ملت(فارابی،87:2006). با توجه به مطالب مطرح شده، سوال اصلی این پژوهش آن است که، چه نسبتی میان تبادل فرهنگی با معرفت شناسی فارابی وجود دارد؟ دیدگاه وی، نخست به مقوله تبادل فرهنگی به صورت سلسله مراتبی است یعنی ابتدا وی درباره شکل گیری جوامع و سپس به مقوله زبان ( فکر و الفاظ ) به عنوان علل رشد و تحول آنها، سپس به شکل گیری فرهنگ و در نهایت به تبادلات فرهنگی میان آنها پرداخته است. دوم وی ( معلم ثانی ) برای این امر فقط از یک روش شناختی استفاده نکرده است. سوم اینکه، دیدگاه معرفتی فارابی غایت گراست و هدف و غایت تبادلات فرهنگی، در شکل درست آن رسیدن به سعادت است. چهارم در باب مقوله تبادل فرهنگی، دیدگاه معلم ثانی کل گرا بوده و کمتر وارد جزئیات و تفاوت فرهنگیشده است و در این زمینه وی بیشتر به دنبال اشتراکات و نقاط مثبت فرهنگ ها در تبادلات میان آنها بوده است. پنجم در نظام معرفتی فارابی، حقیقت را واحد می داند در نتیجه، جوامع با هر زبان و گونه ای که باشند و راه های شناخت آنها هر چقدر هم متفاوت باشد ولی از آنجایی که حقیقت یکی است در نتیجه امکان تبادل ف

مطالعه رابطه اخلاق وسیاست وایجاد یک نوع تعامل میان امر سیاسی و مبانی اخلاقی یکی از مسایل مهم علمی در حوزه فلسفه سیاسی و همین طور اندیشه سیاسی است. رضا داوری اردکانی و السدیر مک اینتایر از جمله فیلسوفان سیاسی و اخلاقی در دوره معاصر هستند که در دو سنت فکری اسلام و غرب در مطالعات فلسفی خود به ارزیابی و تحلیل رابطه اخلاق و سیاست پرداخته اند. این پژوهش ضمن تحلیل کلیات اندیشه هردو متفکر و مقایسه دیدگاههای اخلاقی و سیاسی انها در صدد است نشان دهد که رابطه اخلاق و سیاست در اندیشه آن دو ،که با زمینه ها، اهداف و ساختار متفاوتی ازهم شکل گرفته چگونه ارزیابی می شود. با توجه به یافته های تحقیق، در تحلیل نهایی هردو متفکر به یگانگی پیوند اخلاق و سیاست نظر دارند.

مطالعه رابطه اخلاق وسیاست وایجاد یک نوع تعامل میان امر سیاسی و مبانی اخلاقی یکی از مسایل مهم علمی در حوزه فلسفه سیاسی و همین طور اندیشه سیاسی است.رضا داوری اردکانی و السیدر مک اینتایر از جمله فیلسوفان سیاسی و اخلاقی در دوره معاصر هستند که در دو سنت فکری اسلام وغرب در مطالعات فلسفی خود به جرح و تعدیل رابطه اخلاق وسیاست پرداخته اند.این پژوهش ضمن تحلیل کلیات اندیشه هردو متفکر و مقایسه نظرات اخلاقی و سیاسی انها در صدد است نشان دهد که رابطه اخلاق و سیاست در اندیشه آن دو ،که با اهداف و ساختار متفاوتی ازهم شکل گرفته چگونه ارزیابی میشود با توجه به یافته های تحقیق، در تحلیل نهایی هرد و متفکر به یگانگی پیوند اخلاق و سیالست نظر دارند.

این پژوهش با هدف بررسی جایگاه اصل تکلیف گرایی در اندیشه ی سیاسی امام خمینی (ره) آغازشده است،که به منظور دستیابی به اهداف پژوهش، در سه گفتار به مبانی نظری و جلوه های عملی تکلیف گرایی در اندیشه ی سیاسی امام خمینی (ره) پرداخته شد. برای تجزیه وتحلیل اطلاعات، از روش توصیفی، تحلیلی استفاده شده است. در فرایند تحقیق روشن شد تکلیف گرایی در اندیشه ی امام (ره) مبتنی بر سه بعد فقهی، کلامی و عرفانی است و بین تکلیف و مصلحت در اندیشه ی سیاسی امام (ره) ارتباط ارگانیک وجود دارد، همچنین نوع نگاه امام (ره) به تکلیف منجر به ایجاد نوآوری هایی در عرصه ی تکلیف گرایی شده است که مهم ترین آنها به چالش کشیده عقلانیت ابزاری و طرح عقلانیت معنوی است. نتایج حاصل از این پژوهش بیان گر آن است که امام خمینی(ره) تکلیف را از منظر دینی به اوامر و نواهی الهی تفسیر نموده و تکلیف گرایی مولفه ی اصلی در اندیشه ی سیاسی و سیره عملی ایشان است.